کارشناس یا تکنسین آزمایشگاه تشخیص طبی فردی هستند که به انجام انواع آزمایش‌های تشخیصی در بیمارستان‌ها و دیگر آزمایشگاه‌ها می‌پردازد. این افراد دارای وظایف شغلی گوناگون و خاصی می‌باشند که در این مقاله به توضیح درباره‌ی آن‌ها پرداخته شده است.
کارشناس یا تکنسین آزمایشگاه تشخیص طبی فردی هستند که به انجام انواع آزمایش‌های تشخیصی در بیمارستان‌ها و دیگر آزمایشگاه‌ها می‌پردازد. این افراد دارای وظایف شغلی گوناگون و خاصی می‌باشند که در این مقاله به توضیح درباره‌ی آن‌ها پرداخته شده است.
رشته علوم آزمایشگاهی به عنوان یکی از شاخه‌های علوم پزشکی و در گروه رشته‌های پیراپزشکی قرار دارد. در این رشته به زمینه‌هایی چون تشخیص بیماری، درمان و حفظ سلامت افراد پرداخته می‌شود. رشته علوم آزمایشگاهی با توجه به نقش کمک‌کننده و بسیار حساسی که در سلامت جامعه و کمک به تشخیص پزشکان بر عهده دارد، در عرصه پزشکی از اهمیت بالایی برخوردار است. به موازات پیشرفت علوم پزشکی و گسترش دامنه روش‌های تشخیصی، تجهیزات آزمایشگاهی نیز بسیار پیشرفت کرده‌اند، به طوری که امروزه شاغلین این رشته از دستگاه‌های الکترونیکی و اتوماتیک بسیار دقیق و حساسی برای انجام آزمایش‌های مختلف بهره می‌گیرند. ماموریت اصلی رشته علوم آزمایشگاهی تربیت افرادی است که بتوانند در آزمایشگاه‌های بالینی بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی، با به‌‌کارگیری از دانش اختصاصی آموخته و دستگاه‌های پیچیده و روش‌های متعدد، آزمایش‌های مختلف را روی خون و یا دیگر مایعات و بافت‌های بدن انجام دهند. اطلاعات و نتایج به دست آمده از این آزمایش‌ها، پزشک را در تشخیص بیماری، روند درمان و حفظ سلامت جامعه یاری می‌دهد. یکی از مراکزی که فارغ‌التحصیلان علوم آزمایشگاهی می‌توانند در آن مشغول به کار شوند، آزمایشگاه تشخیص طبی است. آگاهی داشتن درباره محیط، شرایط و وظایف کار در آزمایشگاه تشخیص طبی می‌تواند به دانشجویان و فارغ‌التحصیلان این رشته برای انتخاب محل کار مناسب کمک کند. در این مقاله تلاش شده به صورت خلاصه به بررسی سمت‌های شغلی مربوط به رشته علوم آزمایشگاهی مشغول در آزمایشگاه تشخیص طبی بپردازیم.
آزمایشگاه تشخیص طبی کجاست؟
آزمایشگاه تشخیص طبی (Clinical laboratory/ Medical laboratory) مرکزی است که در آن به بررسی و آنالیز نمونه‌هایی مانند خون، ادرار، مدفوع، خلط، بافت و غیره گرفته شده از مراجعه‌کنندگان، پرداخته می‌شود. سپس نتایج این بررسی‌ها از طرف آزمایشگاه به عنوان جواب آزمایش برای پزشک مربوطه تهیه می‌گردد.
بخش‌های مختلف یک آزمایشگاه تشخیص طبی:
هر آزمایشگاه تشخیص طبی می‌تواند دارای یک یا چندین بخش آزمایشگاهی باشد. این بخش‌ها شامل موارد زیر هستند:
- هماتولوژی (خون‌شناسی)
- پاتولوژی (آسیب‌شناسی) و سیتولوژی (سلول‌شناسی/ یاخته‌شناسی)
- میکروبیولوژی (میکروب‌شناسی) و انگل‌شناسی
- ژنتیک
- هورمون شناسی
- ایمونولوژی (ایمنی‌شناسی)
- بیوشیمی
- سرولوژی (سرم شناسی)
- متابولیک
چه افرادی در آزمایشگاه تشخیص طبی کار می‌کنند؟
به طور کلی در هر آزمایشگاه تشخیص طبی افرادی با سمت‌های کاری مختلف همچون کارشناس (تکنسین)، مسئول بخش (سوپروایزر بخش) و مسئول فنی مشغول به کار می‌باشند. ویژگی و وظایف هر کدام از این افراد با توجه به آخرین و جدیدترین قوانین اعلام شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در ادامه توضیح داده می‌شود.
کارشناس یا تکنسین آزمایشگاه:
ویژگی:
- تمامی افرادی که مایل به اشتغال در این سمت می‌باشند حتماً باید دارای مدرک تحصیلی (حداقل فوق دیپلم/ کاردانی) در رشته علوم آزمایشگاهی باشند. به استثناء بخش‌های میکروبیولوژی (میکروب‌شناسی) و ژنتیک که بجز فارغ التحصیلان رشته علوم آزمایشگاهی، به ترتیب افراد دارای مدرک تحصیلی (حداقل کارشناسی) در رشته میکروبیولوژی و دارندگان مدرک تحصیلی (حداقل کارشناسی) ژنتیک نیز می‌توانند در بخش‌های مربوطه مشغول به کار شوند. فارغ‌التحصیلان رشته علوم آزمایشگاهی با توجه به علاقه شخصی، تجربه کاری و مهارت در انجام تست‌ها و کار با دستگاه‌های تخصصی مختلف، می‌توانند در هر بخش شروع به کار کنند.
- مهارت و توانایی کافی در انجام تست‌ها و کار با دستگاه‌های تخصصی هر بخش، یکی دیگر از ویژگی‌های کارشناسان آزمایشگاه تشخیص طبی است. فارغ‌التحصیلان این رشته می‌توانند در صورت عدم مهارت در انجام تست‌ها و کار با دستگاه‌ها، با شرکت در دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی مرتبط و یا گذراندن دوره کارورزی در آزمایشگاه محل کار یا دیگر آزمایشگاه‌ها، مهارت‌های لازم را به دست آورند.
- دقت بالا در کار به منظور انجام دقیق آزمایش‌ها و گزارش درست نتایج، از الزامات این کار می‌باشد.
- استقامت جسمی از جمله قابلیت‌های فیزیکی از دیگر ملزومات این حرفه است. زیرا گاهی لازم است کارشناسان برای زمانی طولانی کارها را به صورت ایستاده انجام دهند.
وظایف:
- تحلیل مایعات بدن مانند خون، ادرار، و نمونه‌های بافتی و ثبت مشاهدات عادی و غیر عادی
- بررسی نمونه‌های خونی به منظور استفاده در انتقال خون (شناسایی تعداد سلول‌های خونی، ساختار سلول‌ها و گروه خونی)
- استفاده از تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی شمارشگر سلول (Cell counter) و آنالیزورهای خودکار (AutoAnalyzer)
- استفاده از دستگاه‌های کامپیوتری و اتوماتیک آزمایشگاه
- ثبت پاسخ آزمایش‌های مراجعه‌کنندگان
مسئول یا سوپروایزر آزمایشگاه:
ویژگی:
- داشتن مدرک تحصیلی (حداقل فوق دیپلم/ کاردانی) در رشته علوم آزمایشگاهی، به استثناء بخش‌های میکروبیولوژی (میکروب‌شناسی) و ژنتیک که علاوه بر فارغ‌التحصیلان رشته علوم آزمایشگاهی، به ترتیب افراد دارای مدرک تحصیلی (حداقل کارشناسی) در رشته میکروبیولوژی و دارندگان مدرک تحصیلی (حداقل کارشناسی) ژنتیک نیز می‌توانند سوپروایزر آن بخش از آزمایشگاه شوند.
- داشتن سابقه کار طولانی
- داشتن مهارت کاری و تسلط بسیار زیاد بر تمامی تست‌ها و دستگاه‌ها
وظایف:
- ایجاد هماهنگی و نظارت بر عملکرد کارشناسان هر بخش
- بازنگری و نظارت بر جواب آزمایش‌های اعلام شده توسط کارشناسان
مسئول فنی آزمایشگاه:
ویژگی:
- مسئولین فنی تمامی بخش‌ها حتماً باید دارای مدرک تحصیلی دکترا تخصصی در رشته علوم آزمایشگاهی یا دکترای عمومی در رشته پاتولوژی باشند. به استثنای بخش‌های پاتولوژی و ژنتیک که به ترتیب فقط افراد دارای مدرک تحصیلی دکترا عمومی در رشته پاتولوژی و افراد دارای مدرک تحصیلی دکترا تخصصی در رشته ژنتیک می‌توانند در این جایگاه شغلی مشغول به کار شوند
- داشتن سابقه کار طولانی
- داشتن مهارت کاری و تسلط بسیار زیاد بر تمامی تست‌ها و دستگاه‌ها
وظایف:
- نظارت بر عملکرد مسئولین هر بخش
- بازنگری و تایید نهایی جواب آزمایش‌های اعلام شده توسط هر بخش
شرایط کار در آزمایشگاه تشخیص طبی:
تکنسین‌های آزمایشگاه‌های تشخیص طبی به طور مداوم با نمونه‌های بافت و مایعات بدن مراجعه‌کنندگان مواجه هستند که در این میان ممکن است بسیاری از آن‌ها آلوده به انواع عوامل بیماری‌زا باشند. از این جهت بررسی سوابق ایمنی کارشناسان در برابر این عوامل عفونی بسیار مهم است. هر فردی که می‌خواهد در هر بخش و هر سمتی از آزمایشگاه استخدام شود حتماً باید ایمنی او در برابر ویروس هپاتیت B و هپاتیت C بررسی شود (اندازه‌گیری میزان آنتی بادی‌های علیه این ویروس‌ها در خون). در صورتی که فرد به این ویروس‌ها ایمن نباشد (عدم دریافت واکسن یا واکسینه شدن در مدت‌ها قبل)، زدن واکسن هپاتیت B و C برای او الزامی است. به علاوه فرد با انجام تست ویروس اچ آی وی (HIV) باید عدم آلودگی خود به این ویروس را نیز اثبات کند.
لازم به ذکر است که بررسی سوابق واکسینه شدن و ایمنی تکنسین‌های آزمایشگاه‌های تشخیص طبی برای واکسن‌های آنفولانزا، سه‌گانه MMR (سرخک، اوریون و سرخچه)، آبله‌مرغان، سه‌گانه Tdap (کزاز، دیفتری و سیاه‌سرفه) و مننگوکوک نیز بسیار مهم است. در صورت عدم ایمن بودن به این بیماری‌ها، اقدام به دریافت واکسن‌ها و ایمنی‌سازی می‌تواند از احتمال ابتلا به این بیماری‌ها در آن‌ها جلوگیری کند.
در خصوص ساعات کاری کادر آزمایشگاهی، در آزمایشگاه‌های بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و دیگر آزمایشگاه‌های تشخیص طبی معمولاً ساعات کاری کارشناسان علوم آزمایشگاهی به صورت شیفتی بوده (شیفت صبح- شیفت عصر) و در تمامی ساعات حضور مسئول یا سوپروایزر آزمایشگاه الزامی می‌باشد.
خطرات و نکات ایمنی در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی:
شناخت خطرات و رعایت نکات ایمنی آزمایشگاه‌های تشخیص طبی یکی از مهم‌ترین مواردی است که فرد مشغول به کار در این آزمایشگاه‌ها باید از آن‌ها آگاهی کامل داشته باشد.
خطرات احتمالی در آزمایشگاه:
- خطر زیستی: نمونه‌های بافتی و مایعات بدن انتقال داده شده به آزمایشگاه در مواردی ممکن است آلوده به انواع میکروب‌ها (باکتری، ویروس و قارچ) و انگل‌ها باشند. در صورت عدم رعایت نکات ایمنی در آزمایشگاه، این خطرات زیستی می‌توانند باعث انتقال بیماری به کارشناس آزمایشگاه شوند.
- خطر شیمیایی: بسیاری از مواد شیمیایی در صورت برخورد با چشم و پوست می‌توانند اثرات سمی یا خورنده‌ای داشته باشند. گاهی برخی از واکنش‌های شیمیایی نیز خطر آفرین هستند.
- خطر الکتریکی: هر آزمایشگاه دارای تعداد زیادی دستگاه برقی می‌باشد. گاهی نصب غلط دستگاه‌ها، ریختن مایعات بر روی دستگاه‌ها و همچنین سیستم برقی غیر استاندارد می‌تواند سبب برق گرفتگی و یا در موارد شدیدتر ایجاد آتش سوزی شود.
- خطر فیزیکی: این دسته خطرات شامل آسیب‌های فیزیکی ناشی از وسایل تیز، شعله، برخی دستگاه‌ها و دیگر موارد ایجاد کننده آسیب می‌باشد.
روش‌های پیشگیری از خطرات و نکات ایمنی:
- استفاده از تمامی وسایل حفاظت شخصی در آزمایشگاه (روپوش، دستکش جراحی، ماسک و عینک یا شیلد)
- قراردهی مواد شیمیایی اشتعال‌زا در جایگاهی مطمئن و مخصوص
- روش دقیق و استاندارد برای از بین بردن ضایعات آزمایشگاهی
- نصب سیم‌کشی برق مطمئن و مخصوص آزمایشگاه (به دلیل استفاده از دستگاه های پرمصرف)
- نصب و ثابت کردن تمامی دستگاه‌ها و ابزارآلات آزمایشگاهی که ممکن است خطر سقوط و یا حرکت داشته باشند
- نصب جعبه کمک‌های اولیه در نقاط قابل دسترس آزمایشگاه
دیگر جایگاه‌های شغلی برای کارشناسان علوم آزمایشگاهی:
به طور کلی کارشناسان علوم آزمایشگاهی در محیط‌های گوناگونی می‌توانند به صورت تخصصی مشغول به کار شوند. این فضاها شامل آزمایشگاه‌های بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، دانشگاه‌ها و همچنین مراکز مراقبت و کلینیک‌های سرپایی می‌باشد. طبق مطالعات انجام شده در کشورهای توسعه یافته مانند آمریکا در سال ۲۰۱۹، میزان فعالیت این افراد در فضاهای ذکر شده به ترتیب ۴۷، ۲۰، ۶ و ۳ درصد به دست آمده است.
